Zelejowa. Góra Zelejowa to jedno z najstarszych miejsc  eksploatacji marmurów w Górach Świętokrzyskich, gdzie wydobywano najpiękniejszą i najbardziej atrakcyjną odmianę marmuru tzw. różankę zelejowską – różnobarwny kalcyt żyłowy oraz brekcję kalcytowo-wapienną [1]. Góra ta jest wymieniona jako miejsce wydobywania marmurów już w lustracjach z 1602 r. i 1615 r. [2], a potem opisywana jest we wszystkich praktycznie źródłach dziewiętnastowiecznych i dwudziestowiecznych mówiących o marmurach, niekiedy pod innymi nieco nazwami (np. Ł. Gołębiewski – zelcowa [3], W. Gruberski – sulejów [4]). Słownik geograficzny [5] informuje o trzech odmianach marmuru na Zelejowej. W kolekcji M. Bersohna z przełomu wieków XIX i XX znalazło się aż 12 okazów [6], zaś na liście H. Święcickiego [7] – trzy okazy wapieni użylonych (brekcji?) i dwa okazy kalcytu z Góry Zelejowej. Założyciel fabryki marmurów, A. Welke [8] zebrał próbki z czterech miejsc: za Zelejową, pod Zelejową, Zelejowa Stara i Zelejowa Nowa.

Oczywiście Góra Zelejowa znalazła się wśród najważniejszych miejsc eksploatacji marmurów użytkowanych przez kielecką fabrykę od początku jej istnienia. Informowały o tym wzmianki, artykuły oraz oferty publikowane w prasie [9], a także druki reklamowe. Brak nazwy „Zelejowa” w pierwszej i w jednej z następnych informacji o marmurołomach wykorzystywanych przez firmę [10] może wynikać z faktu, iż Zelejowa leżała na terenie Chęcin i mogła występować pod ich nazwą. O aktywności marmurołomów na Górze Zelejowej w okresie międzywojennym świadczą materiały archiwalne [11], w tym źródła cytowane przez T. Langnera [12] oraz S. Marcinkowskiego [13]. W okresie międzywojennym kamieniołomy na Zelejowej należały do najaktywniej wykorzystywanych (w 1930 r. pozyskano w nich ponad 100 m³ bloków), aczkolwiek nie były eksploatowane w sposób ciągły. Według informacji B. Gierycha [14] w latach 1936-1950 kamieniołomy na Zelejowej były nieczynne i zostały uruchomione formalnie w sierpniu 1950 r. Wydaje się jednak mało prawdopodobne, by przez 15 lat nie prowadzono tam żadnej działalności wydobywczej, zwłaszcza, iż – jak wskazują materiały archiwalne [15] – formalnie kamieniołomy pozostawały w zarządzie kieleckiej fabryki marmurów. W 1953 r. zapadła decyzja o zamknięciu kamieniołomów na Górze Zelejowej w związku z projektem ochrony przyrody tej góry [16]. W 1956 r. utworzono rezerwat przyrody nieożywionej „Góra Zelejowa”, w 1957 r. zaś ostatecznie zakończono eksploatację w kamieniołomach [17]. Mimo to odmiana zelejowa znalazła się jeszcze w ofercie produktów „Marmurów Kieleckich” w 1957 r. [18]. J. Czarnocki [19], zdając sobie sprawę z walorów przyrodniczych Góry Zelejowej, proponował, by prowadzić eksploatację marmuru metodą podziemną.

Góra Zelejowa zbudowana jest z dewońskich wapieni warstw sitkówczańskich dolnych formacji z Kowali południowego skrzydła synkliny gałęzicko-bolechowickiej[20]. Grubo- i średnioławicowe wapienie zapadają stromo (pod kątem 60-90° na północ (NNE), tworząc grań góry, która wznosi się około 60 m powyżej otaczające obniżenia. Wapienie tworzące grań góry przecięte są w jej zachodniej części trzema żyłami kalcytowymi o grubości 4-9 m, którym towarzyszą brekcjowe strefy kalcytowo-wapienne (łącznie grubość żył i stref sięga 20 m). Żyły mają generalnie przebieg południkowy (NNE-SSW) i stromo, pod kątem około 70°, zapadają w kierunku zachodnim. Żyły reprezentują bezkruszcową mineralizację hydrotermalną związaną z waryscyjskimi ruchami tektonicznymi i powstałą głównie w karbonie oraz permie. Kalcyt osadzał się z gorących roztworów wodnych krążących szczelinami skalnymi, które wielokrotnie podlegały ruchom tektonicznym, stąd kalcyt tworzy wiele generacji, zaś mineralizacja ma często charakter brekcjowy [21]. Kalcyt tworzący żyły i strefy brekcjowe ma zróżnicowane zabarwienie, od białego, po ciemnoczerwone, i tworzy bardzo wzorzyste struktury: wstęgowe, kokardowe, brekcjowe, podczas gdy wapienie w brekcjach i w otoczeniu stref żyłowo-brekcjowych są zwykle jasno lub ciemnoszare. Ponadto wapienie w całym masywie góry pocięte są licznymi żyłami kalcytu o zabarwieniu zwykle białym lub różowym. Zabarwienie i struktury skał decydują o bardzo wysokich walorach estetycznych marmurów z Góry Zelejowej. Brak jednak regularnych zespołów spękań ciosowych, przy jednoczesnym silnym spękaniu skał, zróżnicowaniu ich własności fizycznych (bo kalcyt jest nierównokrystaliczny i różni się strukturą od wapienia) powoduje, iż marmury zelejowskie były materiałem o niskiej bloczności, trudnym w eksploatacji i obróbce [22]. Dodatkowe problemy przy eksploatacji stwarzało zwietrzenie i skrasowienie skał. Dekoracyjność i własności marmurów zelejowskich dobrze scharakteryzował już w połowie XIX wieku F. M. Sobieszczański, który napisał [23]: Zelejowa, w obrębie miasta Chęcin (…) ma w jednej wielkiej górze trzy łamy marmurów, różniące się odmianami kolorów; i tak: od południa na tle ciemnem są pasy białe i żyłki koloru różowego i białego (…). Od wschodu na tle cielistym pasy i żyłki czerwonawe i białe (…). Nareszcie od zachodu na tle jasno-popielatem ma plamki różowe i szare (…). W ogóle marmur ten wydobywa się w bryłach, jest zbyt twardy i trudny do obrobienia dlatego, że łatwo pryska pod dłutem, z powodu spatu wapiennego, który jest bardzo kruchy do wydobycia, ale dobrze się daje polerować.

Rzeczywiście, trzy główne wyrobiska zachowały się na terenie góry do chwili obecnej, aczkolwiek – jak świadczy H. Gessler [24] – drobne ślady eksploatacji widoczne były na całej jej powierzchni. Dwa duże wyrobiska w miejscu występowania największych żył kalcytowych mają formę wąwozów, z których jeden rozcina południowo zbocze w zachodniej części góry, drugi stanowi charakterystyczną szczerbę w środkowej części grzbietowej. Wyrobiska te były czynne po II wojnie światowej. Trzeci kamieniołom, który nie był już eksploatowany w okresie powojennym, położony jest na południowym stoku wschodniej części góry, poniżej przełęczy, którą przechodziła droga z Chęcin do wsi Zelejowa. W końcowym etapie eksploatacji wydobywano na terenie Góry Zelejowej trzy zasadnicze odmiany marmurów: różankę, czyli kalcyt żyłowy i brekcję kalcytowo-wapienną, zelejową jasną oraz zelejową ciemną, które były wapieniami silnie użylonymi kalcytem [25].

Marmurołomy jako pozostałości górnictwa skalnego oraz występujące w nich odsłonięcia struktur skalnych stanowią podstawową wartość rezerwatu przyrody, który stanowi obecnie Góra Zelejowa [26]. Niestety, obecnie cały teren Góry Zelejowej jest bardzo silnie zarośnięty lasem, w którym „giną” ślady eksploatacji marmurów, dawniej doskonale widoczne z sąsiednich pasm górskich.

Góra Zelejowa z dawnymi kopalniami marmuru oraz śladami eksploatacji kruszców – numeryczny model rzeźby terenu. 1 – kamieniołom zachodni, 2 – kamieniołom „Szczerba”, 3 – kamieniołom wschodni.

Góra Zelejowa, ekipa filmowa w kamieniołomie zachodnim, 1955/1956 r. fot. J. Fijałkowski, MNKi/Pf/731-734

 

---

[1] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie,  w: Materiały do znajomości… s. 40-42; B. Gierych, op. cit., s. 111; J. Jędrychowski, …op. cit., s. 56-58; M. Wardzyński, „Marmury” świętokrzyskie…, op. cit.
[2] M. Weber-Kozińska, op. cit., s. 185, 189; Paulewicz, Chęcińskie górnictwo kruszcowe (XIV do poł. XVII wieku), Kielce 1992, s. 39.
[3]  Ł. G. [Ł. GOŁĘBIOWSKI], op. cit.
[4] W. Gruberski, op. cit., s. 446.
[5] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, Warszawa 1895, Nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego
[6] S. Czarniecki, Z. Martini, op. cit.
[7] H. Święcicki, op. cit., s. 50-54.
[8] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK””, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.
[9] „GK” 1877, nr 20; 1898, nr 77; 1900, nr 18; 1910, nr 99; L. Jenike, op. cit., s. 24-25, 29, 32; [A. Kriger] Andrzej z Rzucowa, op. cit.; W. Gruberski, op. cit., s. 446; „Wieś Ilustrowana”, op. cit.;  „Przegląd Katolicki”, op. cit.; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Kuryer …”, s. 5-6; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura….”, 1932, s. 133-134; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 112-113; J. Pańkowski, Gmach Banku…, s. 314, 316;  „Codzienna Gazeta Handlowa”, op. cit.; S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 6-7; E. Fijałkowska, Problematyka marmurów…, op. cit.
[10] „GK” 1876, nr 90, 1906, nr 13.
[11] APK, UWK I, sygn. 12745, k. 76-77; APK, SPK I, sygn. 2420, k. 12-13.
[12] T. Langner, op. cit., s. 77-78.
[13] S. Marcinkowski, op. cit.
[14] B. Gierych, op. cit., s. 120;
[15] S. Marcinkowski, op. cit.
[16] T. Wróblewski – inf. ustna.
[17] S. Kowalczewski, Marmury kieleckie, op.cit., s. 1-43; Z Rubinowski, Punkt 5. Góra Rzepka…, op. cit.
[18] Katalog wyrobów przemysłu…,  op. cit., nlb.
[19] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 113.
[20] M. Hakenberg, Szczegółowa Mapa…, op. cit.; tenże, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy…, op. cit.;  G. Racki, Evolution of the bank…, s. 178.
[21] J. Wrzosek, L. Wróbel, op. cit., s. 89-107; Z. Rubinowski, Pozycja żył kalcytowych…, s. 962-963; Z. Migaszewski, S. Hałas, T. Durakiewicz, Wiek i geneza…, s. 275-281.
[22] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „.…”, s. 112-113; B. Gierych, op. cit., s. 120-121; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 46-47.
[23] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 214.
[24] H. Gessler, op. cit., s. 4-5.
[25] A. Duda, op. cit. Gierych, op. cit., s. 111, 120-121; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 46-47.
[26] T. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 31; Urban, Dziedzictwo geologiczne…, op. cit.