Szewce. Szewce to znana współcześnie odmiana pokładowego marmuru – szarego wapienia dewońskiego o odcieniu fioletowym eksploatowanego okresowo w kamieniołomie na górze Okrąglicy Jednak nazwa „Szewce” pojawia się w źródłach XIX-wiecznych, jako nie związana z marmurołomem na górze Okrąglicy, która w tamtym czasie leżała w granicach rozległego obszaru miasta Chęciny [1], a więc nie była związana terytorialnie ze wsią Szewce. Ówcześni autorzy opisujący miejsca eksploatacji oraz odmiany marmuru używając obu nazw – „Szewce” i „Okrąglica” – wyraźnie je rozróżniają [2]. Natomiast w opisach prasowych dotyczących fabryki marmurów w pierwszych latach jej działalności wśród miejsc wydobycia marmurów pojawiają się Szewce, zaś góra Okrąglica może mieścić się w nazwie „Chęciny” [3]. F. M. Sobieszczański [4] (1852) wyjaśnia: Okręglica, góra w obrębie miasta, mieści marmur, który na tle ciemno-popielatem ma plamy ciemniejsze tegoż koloru i jakby muszelki białawe. I dalej: Szewce, wieś rządowa … ma w jednej obszernej górze trzy kopalnie różnych kolorów, i tak: od strony południowej na tle koloru ciemnobrunatnego narzucone skamieniałości pierścienic… Od zachodu jest marmur koloru popielato-różowego, na którym są podobneż plamy muszelkowe; … Od północy znowu marmur jest różowo-popielaty z żyłkami białemi i znaczkami muszelkowymi. Pisząc „Szewce”, F. M. Sobieszczański oraz inni dziewiętnastowieczni autorzy mogli mieć na myśli obszar obecnego złoża „Zawada” na wzniesieniu o nazwie Ołowianka położonym na południowy zachód od wsi Szewce (z licznymi drobnymi łomami i śladami eksploatacji kruszców [5]). Mniej prawdopodobna jest identyfikacja tych marmurołomów z łomami szarych wapieni na północny-wschód od wsi Szewce [6]. Zdaniem E. i J. Fijałkowskich [7] w tych łomach prowadzono na niewielką skalę wydobycie szarych wapieni dewońskich do produkcji marmurów już w czasach staszicowskich. W każdym razie należy domniemywać, że w pierwszych latach swej działalności fabryka użytkowała na terenie wsie Szewce kamieniołomy inne, niż identyfikowany współcześnie z odmianą Szewce kamieniołom na Okrąglicy.
Góra Okrąglica jako miejsce eksploatacji marmurów kojarzone z Szewcami pojawia się w ofercie fabryki marmurów i opisach marmurołomów na przełomie wieków XIX i XX [8] i porównanie ówczesnego oraz współczesnego obrazu tego wyrobiska pozwala stwierdzić, że już wtedy był to duży, podobny do obecnego, kamieniołom. Od tego czasu odmiana szewce (z Okrąglicy) stała się ważnym, często oferowanym produktem kieleckiej fabryki marmurów aż do lat pięćdziesiątych XX wieku [9]. W 1956 r. opracowano dokumentację geologiczną złoża „Szewce” (Bukowiński – CBDG 153373) o powierzchni 4,3 ha i miąższości 35 m. W latach 2014-2015 wykonano bardzo szczegółowe badania geologiczne, geofizyczne i złożowe w kamieniołomie Szewce oraz jego otoczeniu, które miały na celu ocenę możliwości podjęcia eksploatacji złoża [10].
W złożu „Szewce” występują dewońskie wapienie amfiporowo-laminitowe należące do warstw sitkówczańskich górnych formacji z Kowali [11]. Skały te zapadają pod kątem 20-25° na południe (SSW) i w środkowej części ściany przecięte są uskokiem. Wapienie mają zabarwienie jasno lub ciemnoszare z odcieniem liliowym: rozróżnia się odmiany szewce jasne i szewce ciemne” [12] oraz licznymi plamkami amfiporów i rzadkimi, cienkimi, różowymi lub fioletowymi żyłkami kalcytu. Są one średnio i gruboławicowe (o grubości ławic przeważnie 0,3-1,0 m, z pojedynczymi grubszymi ławicami), pocięte trzema zespołami ciosowych spękań, miejscami (zwłaszcza w górnej części ściany kamieniołomu) silnie i nieregularnie spękane [13]. Wskaźnik geologicznej bloczności złoża liczony niezależnie przez różnych wielu autorów [14] waha się od 20% do 33 %. Bloczność górnicza na początku lat 60. XX wieku sięgała 15-20%. Zdaniem B. Gierycha [15] marmur odmiany szewce bardzo dobrze poddaje się obróbce i nadaje się na nie tylko na ścienne elementy architektoniczne, lecz także schody i posadzki. Ponadto sw praktyce stwierdzono, że jest to jeden z nielicznych marmurów kieleckich, który wykazuje stosunkowo znaczną odporność na wpływy atmosferyczne i względnie długo zatrzymuje połysk na wolnym powietrzu.
Wydobycie w złożu prowadzono – jak sugeruje B. Gierych [16], z przerwami np. w okresie II wojny światowej i bezpośrednio po niej – do początku lat 60. XX wieku. Jednak kamieniołom nie był eksploatowany tak intensywnie jak marmurołomy w Bolechowicach i Morawicy, o czym świadczy opis już z początku wieku [17], jak i dane z jego drugiej połowy (na początku lat 60. eksploatowano w Szewcach pięć razy mniejszą ilość materiału blocznego niż w tamtych kamieniołomach (plany ruchu)), a także porównanie zdjęć wyrobiska, które , wykazują niewielki jego rozwój przestrzenny. Stosunkowo większe ilości materiału blocznego pozyskiwano w nim w latach 1930-1931 (tab. 1) [18] prawdopodobnie na potrzeby budowy gmachu Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie. J. Czarnocki [19] sugerował, że eksploatacja w wyrobisku nie jest prowadzona prawidłowo, gdyż złoże nie zostało zbadane pod kątem najkorzystniejszych możliwości pozyskania różnego typu marmurów. W pierwszym półroczu 1973 r. złoże „Szewce” wraz nieczynnym już kamieniołomem zostało przekazane w użytkowanie Pińczowskim Zakładom Kamienia Budowlanego [20]. Firma ta jednak nie podjęła wydobycia.
Obecnie stokowo-wgłębny kamieniołom o średnicy 50-80 m i wysokości ścian do 20 m jest otoczony lasem, jednak jego wnętrze zostało oczyszczone z zarośli i odpadów, bowiem w 2012 r. został on włączony jako stanowisko edukacyjne, geoturystyczne na Świętokrzyskim Szlaku Archeo-Geologicznym [21]. Od 2013 r. chroniony jest prawnie jako pomnik przyrody. Nie zrezygnowano jednak również ostatecznie z planów eksploatacji złoża, przy czym najnowszy projekt zakłada podjęcie jego eksploatacji podziemnej, która stwarzałaby mniejsze zagrożenie środowiska w otoczeniu kopalni [22].
Zdjęcie Stanisława Saneckiego z pocz. XX w. Ze zbiorów S. Krupy
Zdjęcie wykonane ok. 1950 r. Ze zbiorów S. Krupy
fot. P. Król, 2018 r.
Lokalizacja marmurołomów w rejonie Bolechowic i Czerwonej Góry na tle numerycznego modelu rzeźby terenu
1. Marmurołom „Bolechowice” 2. Marmurołom „Zygmuntówka” 3. Prawdopodobna lokalizacja marmurołomu „Czerwona Góra” lub „Wierzmaniec” 4. Marmurołom „Malik” 5. Prawdopodobne lokalizacje marmurołomu „Dobrzączka” 6. Marmurołom „Szewce” na górze Okrąglica
[1] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 7, Warszawa 1886, Nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego.
[2] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „Gazeta Kielecka”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111; H. Święcicki, op. cit., s. 50-52; L. Jenike, op. cit., s. 24-25, 29, 32; W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550.
[3] „GK” 1876, nr 90, 1877, nr 20.
[4] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 214-215.
[5] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 64-67.
[6] J. Urban, Bloczne skały węglanowe w paleozoiku…, op. cit.
[7] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 33.
[8] „GK” 1898, nr 77, 1900, nr 19; W. Gruberski, op. cit., s. 448; S. K[ontkiewicz], op. cit., s. 343-346; „Wieś Ilustrowana”, op. cit.; H. Gessler, op. cit., s. 4.
[9] „Przewodnik Katolicki”, op. cit.; J. Pańkowski, Gmach Banku…, s. 314, 319; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Kuryer …”, s. 5-6; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, w: Materiały do znajomości… s. 34; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 95; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 105; „Codzienna Gazeta Handlowa”, op. cit.; S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 6; tenże, Marmury kieleckie…, s. 41; Katalog wyrobów przemysłu…, op. cit., nlb.; T. Langner, op. cit. s. 62; S. Marcinkowski, op. cit.; APK UWK I, sygn. 12745, k. 2.
[10] Z. Złonkiewicz, K. Guzik, S. Ostrowski, Szczegółowa charakterystyka…, s. 14-22.
[11] J. Kaźmierczak, op. cit., s. 19; Z. Złonkiewicz, K. Guzik, S. Ostrowski, Szczegółowa charakterystyka…, s. 15.
[12] B. Gierych, op. cit., s. 119.
[13]J. Urban, Bloczne skały węglanowe w paleozoiku…, op. cit.; Z. Złonkiewicz, K. Guzik, S. Ostrowski, Szczegółowa charakterystyka…, s. 20; B. Gierych, op. cit., s. 118;
[14] J. Urban, Bloczne skały węglanowe w paleozoiku…, op. cit.; J. Knapczyk, B. Musiał, Stan i możliwości eksploatacji…, s. 31-32; Złonkiewicz, K. Guzik, S. Ostrowski, Szczegółowa charakterystyka…, s. 20.
[15] B. Gierych, op. cit., s. 119-120.
[16] B. Gierych, op. cit., s. 118.
[17] H. Gessler, op. cit., s. 4.
[18] APK UWK I, sygn. 12745, k. 105, 107.
[19] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace”, s. 105.
[20] S. Oterman, op.cit., 67.
[21] G. Pabian, Możliwości zagospodarowania nieczynnych wyrobisk górniczych na obszarze gminy Sitkówka-Nowiny w Górach Świętokrzyskich, „Przegląd Geologiczny” 2014, t. 62, nr 3, s. 147-150; G. Pabian, A. Fijałkowska-Mader, J. Urban, Rewitalizacja terenu pogórniczego na przykładzie kamieniołomu Szewce w Górach Świętokrzyskich, w: GEO-PRODUKT, od geoedukacji do innowacji. Stowarzyszenie Geopark Przedgórze Sudeckie, red. B. Jawecki, G. Tarka, Piława Górna, 2017, s. 65-74.
[22] Z. Złonkiewicz, K. Guzik, S. Ostrowski, Szczegółowa charakterystyka…, s. 15.