Morawica. Nazwą morawica określa się jedną z najbardziej popularnych i najczęściej wykorzystywanych w okresie ostatniego stulecia odmian marmurów świętokrzyskich. Odmiana ta, geologicznie reprezentująca wapienie górnojurajskie i mniej atrakcyjna estetycznie niż marmury dewońskie, zawdzięcza swą popularność bardzo korzystnym warunkom eksploatacji oraz przeróbki. Świadczą o tym posadzki, okładziny ścienne i podokienniki powszechnie występujące w budownictwie polskim XX wieku [1]. O eksploatacji marmuru w Morawicy pisał już F. M. Sobieszczański [2]. Pojedyncze okazy z miejsca Jastrzębice (wg E. i J. Fijałkowskich [3]: folwark Dębskich, Jastrzębiec) koło Morawicy oraz z samej Morawicy znalazły się w kolekcji założyciela kieleckiej fabryki marmurów, A. Welkego [4] oraz na liście H. Święcickiego [5].

Chociaż prawie od początku aktywności kieleckiej fabryki marmurów materiał z Morawicy pojawiał się wśród surowców przerabianych w tej firmie [6], to w pierwszym okresie jej działalności nie był popularny i promowany. W ofercie fabryki odmiana ta pojawia się na początku XX wieku [7]. Ze sprawozdania H. Gesslera [8] wynika, że jeszcze w 1911 r. firma kielecka kupowała surowiec z Morawicy od miejscowych chłopów, nie mając tam własnego kamieniołomu. Powstała w 1921 r. spółka „Marmury Kieleckie” od początku użytkowała już własny kamieniołom w Woli Morawickiej [9], w którym pozyskiwała wapienie odmiany morawica i od tego momentu do 1973 r. odmiana ta była nieprzerwanie w ofercie fabryki marmurów, o czym informowała prasa [10], a także inne źródła [11]. Wydobycie sięgające w okresie międzywojennym kilkudziesięciu metrów sześciennych rocznie w połowie wieku XX przekraczało zazwyczaj 500 m³ [12]. Spółka „Marmury Kieleckie” była również właścicielem gruntów w folwarku Jastrzębiec Morawiecki, o które – będąc już w likwidacji – toczyła spór sądowy z Bankiem Gospodarstwa Krajowego do 1946 r. [13]

Po II wojnie światowej kopalnia została otwarta – przynajmniej formalnie – w maju 1950 r. [14] Karta rejestracyjna złoża „Wola Morawicka” opracowana została w 1961 r. (Owczarek, Rubinowski – CBDG 870773), natomiast dokumentacja tego złoża – w 1966 r. (Sołtysik – CBDG 67602). W 1967 r. w odległości 2 km na zachód od tego złoża udokumentowano znacznie większe (zajmujące powierzchnię 189,4 ha) i tworzące dwie wyraźne części: południową oraz północną, złoże wapieni „Morawica III” (Sołtysik, Majewski – CBDG 69558), po czym rozpoczęto eksploatację również tego złoża. W połowie 1972 r. złoże „Wola Morawicka” przeszło w użytkowanie Pińczowskich Zakładów Kamienia Budowlanego, natomiast w 1991 r. decyzją Wojewody Kieleckiego z Kieleckich Kopalni Surowców Mineralnych została wydzielona jako odrębna firma Kopalnia Wapienia Morawica użytkująca złoże „Morawica III” i w ten sposób zerwane zostały formalne więzy pomiędzy marmurami odmiany morawica a firmą będącą spadkobierczynią kieleckiej fabryki marmurów.

W obu wymienionych wyżej złożach występują wapienie górnojurajskie (oksfordu) zwane wapieniami morawickimi lub wapieniami tuberoidowymi, które zbudowane są głównie ze zwapniałych szczątków gąbek (tuberoidów) i mikroorganizmów [15]. Znajdujemy w niech również skamieniałości głowonogów (belemnitów i amonitów) oraz niezmiernie rzadko szczątki kręgowców morskich [16]. Skały te są nachylone pod kątem około 15° w kierunku południowo-zachodnim. Wapienie występują w ławicach o miąższości zwykle w granicach 0,5-1,5 m i pocięte są spękaniami dwu wzajemnie prostopadłych zespołów ciosowych, których średnie odległości wynoszą 1,0-1,2 m. Obliczony wskaźnik bloczności geologicznej w złożu „Wola Morawicka” przekracza 50% natomiast w złożu „Morawica III” jest o połowę mniejszy [17]. Wapienie mają jasnobeżową, żółtawo-szarą barwę z charakterystycznymi ciemniejszymi plamkami oraz rzadkimi, ale zauważalnymi szczątkami fauny, głównie amonitów i belemnitów. Marmur oferowany jest w 3 odmianach, różniących się intensywnością zabarwienia, określanego najczęściej i najtrafniej jako kawa z mlekiem. Wysoka bloczność, właściwe parametry wytrzymałościowe i odpowiednie nachylenie warstw decydowały o bardzo korzystnych technicznych i ekonomicznych warunkach eksploatacji oraz przeróbki[18]. Na przełomie lat 50. i 60. w złożu „Wola Morawicka”, w którym uzysk bloków (bloczność górnicza) wynosił 40-50%, produkowano 400-700 m³ bloków oraz kamień i kruszywo łamane. W kopalni „Wola Morawicka” wybudowano pierwszy zakład produkcji kruszywa kieleckiej firmy marmurowe j[19].

Obecnie kamieniołomy na terenie obu złóż są użytkowane przez firmy Kopalnia Wapienia „Morawica” S.A. oraz Kopalnia Wola Morawicka Sp. z o.o. W obu kopalniach produkowane jest kruszywo i kamień łamany, nawozy mineralne, ale również materiał bloczny, marmurowy. Odsłonięcia utworów środkowej jury oraz najwyższego triasu w przekopie prowadzącym do kamieniołomu w złożu „Wola Morawicka” są objęte ochroną prawną jako pomnik przyrody nieożywionej [20].

 

 

Cechy marmuru morawickiego:

Barwa jasno- do ciemnożółtawej lub jasno- do ciemnobeżowej. Charakterystyczne są zygzakowate szwy stylolitowe, powstałe w wyniku selektywnego rozpuszczania skały pod wpływem kierunkowego ciśnienia. Lokalnie występujące plamki i przebarwienia są zazwyczaj pozostałościami gąbek – natomiast rzadziej możemy zaobserwować ich igły. Często ozdobą marmurowych płytek są kalcytowe rostra belemnitów, ośródki muszli amonitów, rzadziej ramienionogów oraz fragmenty skorupek jeżowców. Unikatem są natomiast pozostałości kręgowców. W zbiorach przyrodniczych Muzeum Narodowe w Kielcach znajdują się przecięte płytki wapienia morawickiego z kośćmi czaszki i zębami ichtiozaura z rodzaju Ophthalmosaurus sp. [21]
Do „chwastów” występujących w wapieniu, które utrudniają ich obróbkę, zalicza się krzemienie.

---

[1] J. Pańkowski, Gmach Banku…, s. 314; B. Gierych, op. cit., s. 122-124; J. Jędrychowski, op. cit., s. 65-66.
[2] F. M. Sobieszczański, op. cit., s. 216-217.
[3] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 39.
[4] [A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.
[5] H. Święcicki, op. cit., s. 51.
[6] „GK” 1877, nr 20 z .; L. Jenike, op. cit., nr 107, 1878, s. 24-25, 29, 32; W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550; Gazeta Rzemieślnicza nr 46 z 1898 r.
[7]„ GK” 1900, nr 18, 1906, nr 13.; „Wieś Ilustrowana”, op. cit.; E. Fijałkowska, Problematyka marmurów…,op. cit.
[8] H. Gessler, op. cit., s. 6.
[9] APK, SPK I, sygn. 2420, k. 12-13.
[10] „Przewodnik Katolicki”, op. cit.;”GK” 1925, nr 27; „Codzienna Gazeta Handlowa”, op. cit.
[11] J. Pańkowski, Gmach Banku…, s. 314; B. Gierych, op. cit., s. 122-124; S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 6; Katalog wyrobów przemysłu…, op. cit., nlb; T. Langner, op. cit., s. 69-70; S. Marcinkowski, op. cit.
[12] APK KZKB, sygn. 91, k. 5-6; sygn. 93, k. 30, 31.
[13] APK, SOK, 7311, k. 3.
[14] B. Gierych, op. cit., s. 122.
[15] C. Peszat, Litologia jurajskich skał węglanowych między Tokarnią a Chmielnikiem, „Acta Geologica Polonica”, 1964, t. 14, z. 1, s. 10-11, 49-64;  Z. Złonkiewicz, Profil keloweju…, s. 523.
[16] D. Tyborowski, P. Skrzycki, Marek Dec, op. cit., s. 1-10; https://doi.org/10.1080/08912963.2018.1559308 dostęp 2020.01.27
[17] J. Bromowicz, B. Figarska-Warchoł, Konieczność ochrony …, s. 49-51; Bromowicz, Geologiczna ocena…, s. 144-147.
[18] J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 113-114; Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, w: Materiały do znajomości… s. 42; E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 39-41; B. Gierych, op. cit., s. 122-124.
[19] J. Lisner-Skórska, Stan rozpoznania…, s. 61-62.
[20] J. Urban, Ochrona obiektów…, s. 47-79; T. Wróblewski, Ochrona georóżnorodności…, s. 60 – stanowisko opisane jako projektowany rezerwat.
[21] D. Tyborowski, P. Skrzycki, M. Dec, Internal structure of ichthyosaur rostrum from the Upper Jurassic of Poland with comments on ecomorphological adaptations of ophthalmosaurid skull, Historical Biology, 10.1080/08912963.2018.1559308