Zygmuntówka. Zygmuntówka to znana powszechnie odmiana-marmuru – permskiego zlepieńca węglanowego – o bardzo wysokich walorach dekoracyjnych, który w okresie ostatnich kilkuset lat był powszechnie wykorzystywany w architekturze i kamieniarstwie [1]. Nazwa marmuru pochodzi od imienia króla Zygmunta III Wazy, którego posąg – tzw. kolumna Zygmunta w Warszawie – stał pierwotnie na cokole wykonanym z tego marmuru.

Trzon kolumny Zygmunta przy Zamku Królewskim w Warszawie, fot. Paweł Król, 2009 r.

Kamieniołom Zygmuntówka położony jest na południowo-zachodnim stoku wzgórza o nazwie Czerwona Góra, które w publikacjach XIX-wiecznych i niektórych z początku XX wieku zwane było również Irzmańcem, Jerzmańcem, Jerzmońcem, Jerzmowcem, Jerzmanowicem, Wierzmowcem, Wierzmanowcem, Wierzmonką, Górą Wierzmoniecką lub Wierzmaniecką (wg Słownika Geograficznego [2] Zygmuntówka, dawniej Wierzmaniecką zwana). Nazwy te jednak w końcu XIX wieku i na początku XX wieku zaczęły być również przypisywane miejscom położonym na wschód od Czerwonej Góry [3] a potem zanikły.

Tak znana i atrakcyjna odmiana marmuru znalazła się oczywiście w kolekcjach A Welkego [4], M. Bersohna [5] i na liście H. Święcickiego [6], a potem była w ofercie kieleckiej firmy marmurowej prawie od początku jej istnienia aż do 1973 r. Pierwszą informacją, która bezpośrednio potwierdzała użytkowanie (porządkowanie) kamieniołomu Zygmuntówka przez kielecką fabrykę była wiadomość opublikowana w Gazecie Kieleckiej (nr 59 z 1878 r., że: w Chęcinach, w górze Wierzmonce, w łomach kopalni Zygmuntówka, przy uprzątaniu dawnego rumowiska …na ścianie prostopadłej znaleziono wykuty napis: Anno1689 Michalis Soban . Późniejszą aktywność kieleckiej firmy w kamieniołomie oraz wykorzystywanie Zygmuntówki w produkcji potwierdzają liczne informacje i oferty prasowe[7] a także źródła archiwalne. Użytkowanie złoża w okresie międzywojennym potwierdzają też źródła archiwalne dotyczące działalności firmy z początku lat 20. oraz 30. [8]  Wzmianki, zdjęcia i opisy złoża oraz marmuru znalazły się w wielu publikacjach z tego okresu [9]. Przez cały ten okres, z przerwami, prowadzona była w nim eksploatacja, której wielkość sięgała co najmniej kilkunastu metrów sześciennych rocznie. Z informacji S. Kowalczewskiego i B. Gierycha [10] wynika, że kamieniołom nie był czynny w połowie lat 30. oraz bezpośrednio przed, podczas i po II wojnie światowej, jednak wydaje się mało prawdopodobne, by nie podejmowano w nim przynajmniej okresowo wydobycia w tym czasie.

W 1970 r. wykonano dokumentację geologiczną zasobów złoża „Zygmuntówka” w kat. C₂+C₁+B (Nowak – CBDG 855464). Złoże to obejmuje fragment południowo-zachodniego stoku wzgórza i ma powierzchnię 1,3 ha oraz średnią miąższość 30 m (mierzoną do poziomu 275 m n.p.m.). W złożu występują permskie zlepieńce należące do północnego skrzydła synkliny gałęzicko-bolechowickiej i lekko nachylone w kierunku południowym [11]. Zlepieńce zbudowane są z otoczaków skał węglanowych, głównie wapieni, rzadziej kalcytów i dolomitów o wielkości zwykle kilku centymetrów, maksymalnie do 80 cm, które najczęściej tworzą zwarty szkielet (tzn. wzajemnie stykają się) [12]. Przestrzenie pomiędzy otoczakami wypełnione są zwięzłym, drobnoziarnistym materiałem węglanowym lub krystalicznym kalcytem. Otoczaki mają najczęściej zabarwienie jasno lub ciemnoszare, brązowawe, białe (kalcyty) lub żółte, czasem użylone są jasnym kalcytem. Natomiast spoiwo jest różowe, czerwone lub – gdy jest kalcytowe – białe. Takie struktury barwne decydują o bardzo wysokiej dekoracyjności skały, zaś jednolity węglanowy skład otoczaków i spoiwa umożliwia uzyskiwanie poleru i zapewnia homogeniczne własności wytrzymałościowe [13]. Zlepieńce są średnio-, grubo- i bardzo gruboławicowe (ławice 0,2-2,8 m), pocięte niezbyt regularnymi, rzadkimi spękaniami ciosowymi. Obecność grubych ławic i rzadkich spękań utrudnia nieco eksploatację w kamieniołomie, decyduje jednak o wysokiej bloczności złoża. Wskaźnik bloczności geologicznej jest najwyższy wśród złóż polskich marmurów i sięga 60% [14]. Na początku lat 60. wskaźnik bloczności górniczej (uzysk bloków) w złożu sięgał 50%. W tym czasie wydobywano 100-300 m³ bloków rocznie oraz kilkaset ton kamienia i kruszywa łamanego [15]. W końcu lat 60. zlepieniec był pozyskiwany do produkcji kruszywa i wydobywany przy pomocy kruszących materiałów wybuchowych, co odbiło się ujemnie na bloczności złoża [16]. Z początkiem lat 70. wznowiono eksploatację bloków marmurowych (ryc. 28), jednak w pierwszym półroczu 1973 r. złoże zostało przekazane w użytkowanie Pińczowskim Zakładom Kamienia Budowlanego [17]. W latach następnych wydobycie zlepieńców zygmuntowskich stopniowo malało, by całkowicie zakończyć się na początku lat 90. XX wieku.

Obecnie duży stokowy kamieniołom o średnicy około 200 m i głębokości do 30 m stopniowo zarasta lasem. Jako historyczne miejsce eksploatacji marmurów oraz odsłonięcie bardzo specyficznych skał i ciekawych form krasowych, kamieniołom jest ważnym obiektem naukowym i mógłby stać się interesującym obiektem geoturystycznym [18]. Zaproponowano urządzenie w nim ścieżki edukacyjnej oraz bazy namiotowej [19]. Takie wykorzystanie tego obiektu jest możliwe pod warunkiem, iż nie powstanie w nim stała infrastruktura budowlana, bowiem zlepieniec ze złoża „Zygmuntówka” stanowi unikatowy w skali kraju surowiec bloczny, którego pozyskanie, chociażby dla celów konserwatorskich, musi być możliwe [20].

 1. Marmurołom „Bolechowice” 2. Marmurołom „Zygmuntówka” 3. Prawdopodobna lokalizacja marmurołomu „Czerwona Góra” lub „Wierzmaniec” 4. Marmurołom „Malik” 5. Prawdopodobne lokalizacje marmurołomu „Dobrzączka” 6. Marmurołom „Szewce” na górze Okrąglica

Bloki marmuru. Zdjęcia J. Fijałkowskiego z 1953 r., MNKi/Pf/329-331

Zdjęcia Z. Rubinowskiego z 1971 r. (wykorzystano dzięki uprzejmości Pani Teresy Rubinowskiej).

Pozostałości otworów wiertniczych, fot. P. Król , 2017 r.

 

---

[1] J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134;  Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, [w:] Materiały do znajomości…, s. 39-40; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Prace…”, s. 94-95; J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 110; B. Gierych, op. cit., s. 116-118; J. Jędrychowski, op. cit., s. 61-64; Wardzyński, „Marmury” świętokrzyskie…; M. Weber-Kozińska, op. cit.
[2] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, Warszawa 1895, Nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego.
[3] B. Pawlewski, op. cit., s. 194; K[ontkiewicz], op. cit., s. 343-346.
[4] A. Welke] A.W.b.p.k., Marmury powiatu kieleckiego, „GK”, 1873, nr 27, s. 106-107, nr 28, s. 110-111.
[5] S. Czarniecki, Z. Martini, op. cit.
[6] H. Święcicki, op. cit., s. 50, 53-55.
[7] „GK” 1900, nr 18; 1906, nr 13; 1910, nr 99; L. Jenike, op. cit., s. 24-25, 29, 32; [A. Kriger] Andrzej z Rzucowa, op. cit.; „Wieś Ilustrowana”, op. cit.; „Przewodnik Katolicki”, op. cit.; „Codzienna Gazeta Handlowa”, op. cit.; E. Fijałkowska, Problematyka marmurów…, op. cit.;  APK, TPGiHPS, sygn. 35.
[8] T. Langner, op. cit, s. 58-78.; S. Marcinkowski, op. cit.;  APK UWK I, sygn. 12745, k. 76; APK, SPK I,  sygn. 2420, k. 12-13.
[9] W. Chor[oszewski], op. cit., s. 546-550; Gruberski, op. cit., s. 446-447; K[ontkiewicz], op. cit., s. 343-346; Gessler, op. cit., s. 3-4; J. Siemiradzki, op. cit.; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Kuryer …”, s. 5-6; J. Czarnocki, Marmury kieleckie, „Architektura…”, s. 133-134;  J. Czarnocki, Marmury świętokrzyskie, „Prace…”, s. 110; S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 6-7; B. Gierych, op. cit.,  s. 116-118; Katalog wyrobów przemysłu…,  op. cit., nlb; i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 43-46; J. Urban, J. Gągol, Kamienie budowlane…, s. 14-19.
[10] S. Kowalczewski, Marmury kieleckie dawniej…, s. 7; B. Gierych, op. cit., s. 116.
[11] M. Hakenberg, Szczegółowa Mapa…, op. cit.; tenże, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy…, op. cit.
[12] E. i J. Fijałkowscy, op. cit., s. 43-46; S. Zbroja, M. Kuleta, Z. Migaszewski, Nowe dane…, s. 41-59.
[13] B. Gierych, op. cit., s. 117;  J. Fijałkowscy, op. cit., s. 43-46.
[14] J. Bromowicz, B. Figarska-Warchoł, Konieczność ochrony …, s. 48-49; J. Bromowicz, Geologiczna ocena …, s. 145;
[15] APK, KZKB, sygn. 110-114.
[16] Z. Rubinowski, A. Szlagowski, Punkt 3. Sitkówka – Czerwona Góra, marmurołom Zygmuntówka; zlepieńce permu, w: Przewodnik 53. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Kielce 6-8.09.1981, red. H. Żakowa, Warszawa 1981, s. 166-169; Atlas geologiczno-surowcowy…, s. 56-58.
[17] S. Oterman, op. cit., s. 67.
[18] J. Urban, Dziedzictwo geologiczne…, op. cit.
[19] W. Kozioł, P. Kawalec, W. Chudzik, Koncepcje zagospodarowania wyrobiska kopalni zlepieńca „Zygmuntowka”, w: Kształtowanie krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie, red. J. Środulska-Wielgus, K. Wielgus, R. Panek, Kraków 2003, s. 318-330.
[20] Atlas geologiczno-surowcowy…, s. 46-48, 119; J. Bromowicz, Geologiczna ocena …, s. 145.